Hiện nay, khối lượng rác thải phát sinh hàng ngày trên toàn tỉnh khoảng trên 830 tấn/ngày (912 nghìn dân, năm 2012), trong đó khu vực đô thị chiếm 30% tương đương 250 tấn/ngày. Khối lượng thu gom, xử lý tại các đô thị chỉ đạt dưới 80% tương đương 200 tấn/ngày. Trừ khu vực nông thôn nằm trên trục đường ĐT 741 có thực hiện việc thu gom, xử lý với khối lượng rất ít (khoảng 20tấn/ngày). Các khu vực nông thôn còn lại chưa được tổ chức thu gom, xử lý.

Theo số liệu báo cáo thì rác thải tại các đô thị cơ bản được thu gom, xử lý. Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhan nhãn trên các tuyến đường, ngõ phố, chợ, trường học và khu vực công cộng khác rác vẫn tràn lan, ô nhiễm, gây mất mỹ quan đô thị.

1. Về công tác tuyên truyền, vận động nhân dân

Chính quyền có tuyên truyền, vận động người dân (qua đài phát thanh, hội phụ nữ, hội nông dân) nâng cao nhận thức giữ gìn vệ sinh, môi trường sống của chính họ bằng cách không vứt rác bừa bãi, để rác đúng nơi quy định, nhưng công tác này còn giáo điều, qua loa, đại khái, mang tính hình thức. Người dân chưa thấu hiểu, chưa đồng thuận trong thực hiện, chưa phát huy được sức mạnh của cộng đồng cư dân, vì lợi ích chung của chính họ và của cộng đồng.

Từ trước đến nay, công tác thu gom, vận chuyển, xử lý rác đều do cơ quan nhà nước bao cấp. Do đó, đã in sâu vào tiềm thức của nhân dân là “công việc thu gom, xử lý rác là của chính quyền” nên chính quyền phải lo, người dân không quan tâm.

2. Về công tác thu gom:

a) Đa số các đô thị giao công tác thu gom cho các đội (xí nghiệp) quản lý công trình đô thị thực hiện.

b) Phương tiện thu gom rác còn thô sơ, thiếu các thùng rác đặt tại một số nơi công cộng, chợ, trường học và các tuyến đường chính của đô thị.

c) Việc quy hoạch, xây dựng bãi tập kết, bãi trung chuyển vẫn còn khó khăn về quỹ đất, khó khăn khác do tập tục văn hóa người dân không thích để các thùng rác, bô rác, bãi tập kết, bãi trung chuyển gần nhà mình nên làm cản trở.

2. Công tác vận chuyển:

a) Các huyện, thị xã đã có xe chuyên dụng thì cấp huyện tổ chức vận chuyển về bãi rác của huyện hoặc thị xã để xử lý. Các huyện chưa có xe vận chuyển thì giao trực tiếp cho cấp xã vận chuyển bằng xe tải hoặc xe máy cày. Tuy nhiên, thực tế hiện nay thì hầu hết các xe chuyên dụng đã cũ, các huyện, thị xã đều thiếu xe chuyên dụng để vận chuyển rác về nơi xử lý.

            b) Việc vận chuyển rác bằng xe tải, xe máy cày là không đảm bảo vệ sinh môi trường theo quy định.

3. Công tác xử lý:

a) Trên địa bàn tỉnh hiện chỉ có duy nhất Đồng Xoài có nhà máy xử lý rác thải. Hầu hết rác thải thu gom từ các xã, phường, thị trấn được vận chuyển về bãi rác hiện hữu của huyện, thị xã để xử lý bằng công nghệ chôn lấp. Tuy nhiên, qua tìm hiểu thì các đơn vị này chủ yếu xử lý bằng cách đốt hoặc ủi dồn thành đống. Như vậy là không đảm bảo hợp vệ sinh theo quy định. Những bãi rác này đã hình thành từ rất lâu, đa số đã sử dụng gần hết diện tích và không có khả năng mở rộng.

            b) Quy hoạch hệ thống thu gom, xử lý chất thải rắn trên địa bàn tỉnh Bình phước đến năm 2020 đã được UBND tỉnh phê duyệt tại Quyết định số 20/QĐ-UBND ngày 04/1/2012. Trong đó, giai đoạn 2011 – 2012 ưu tiên xây dựng 2 nhà máy, đó là: Nhà máy xử lý chất thải rắn các đô thị Nam QL 13 (Chơn Thành, Hớn Quản, Bình Long), công suất 100 tấn/ngày, Nhà máy xử lý chất thải rắn đô thị Phước Long, công suất 100 tấn/ngày; giai đoạn 2012 – 2015 xây dựng 6 nhà máy nữa tại các đô thị khác (công suất 50 tấn ngày/đô thị). Tuy nhiên, đến nay vẫn chưa có kinh phí để xây dựng.

1. Về phía chính quyền: Còn nặng tư duy “bao cấp”. Trong khi, trình độ quản lý yếu kém, tiền không có lại ôm đồm, không cho người ta làm. Chưa khuyến khích khu vực tư nhân tham gia cung cấp dịch vụ công.

2. Về phía người dân: Người dân đứng ngoài cuộc vì không thể cạnh tranh với Nhà nước.

Từ khi áp dụng chính sách Đổi mới, tốc độ đô thị hóa tại các đô thị Việt Nam, trong đó có các đô thị của Bình Phước là rất cao, đòi hỏi con người phải chuyển động theo tốc độ chuyển động của nó. Tức là, một khi, nơi nào đó đã có hiện tượng đô thị hóa, thì nơi ấy đòi hỏi một lối sống khác, một cách ứng xử văn hóa khác, thậm chí khác hẳn với lối sống, với nếp ứng xử văn hóa trước đây (ví dụ như thói quen vứt rác bừa bãi). Vậy làm thế nào để hướng dẫn, thúc đẩy và kiểm soát đầu tư cung cấp dịch vụ công đặc biệt là đối với bộ phận đầu tư tư nhân để tổ chức tốt lĩnh vực quản lý, xử lý rác thải đã trở thành một trong những vai trò quan trọng nhất của tiến trình tạo dựng bộ mặt đô thị Bình Phước văn minh, hiện đại và hội nhập quốc tế hiện nay? (khu vực đô thị đóng góp hơn 70% GDP của cả nước).

Trước khi đề xuất những giải pháp mang tầm chiến lược, tổng thể, bền vững, không thể không nhắc đến một số kết quả đạt được của Ngành Xây dựng trong thời gian qua như sau:

- Về công tác chỉ đạo, điều hành: Ngành Xây dựng đã tham mưu UBND tỉnh chỉ đạo UBND các huyện, thị xã quyết liệt từ công tác tuyên truyền, vận động người dân đến công tác thu gom, vận chuyển, xử lý. Kết quả đến nay, cơ bản rác trên tuyến ĐT 741 khu vực xã Tân Tiến, Phú Riềng, Bù Nho đã được thu gom và vận chuyển kịp thời; Ngành cũng đã xây dựng tiêu chuẩn tuyến đường Văn minh đô thị, trong đó có tiêu chuẩn rác thải trình UBND tỉnh phê duyệt và chỉ đạo UBND các huyện, thị xã chọn 2 – 3 tuyến đường để thực hiện thí điểm. Đồng Xoài là đơn vị tiên phong trong lĩnh vực này, đã chọn đường Phú Riềng Đỏ, Hùng Vương, Lê Duẩn, Trần Hưng Đạo để thực hiện, đến nay công việc cải tạo lại bó vỉa hè; tỉa cành nhánh, trồng dặm, thay mới cây xanh, hoa; kẻ sơn phân khu vực dành cho người đi bộ trên vỉa hè; quét dọn, thu gom rác thường nhật . . . đã và đang được thực hiện, bước đầu đã có những kết quả rất tích cực.

- Về công nghệ xử lý rác: ngành đã cùng Công ty Cổ phần và Phát triển công nghệ môi trường Bình Phước, góp ý kiến hoàn thiện công nghệ, báo cáo Bộ Xây dựng thẩm định, đưa công nghệ xử lý rác của Công ty vào danh mục công nghệ được áp dụng thí điểm theo Chương trình 798 của Chính phủ.

- Về vốn đầu tư: Ngành cũng đã tham mưu UBND tỉnh đề xuất đăng ký dự án Nhà máy xử chất thải rắn các đô thị Nam QL 13 (Chơn Thành, Hớn Quản, Bình Long), quy mô 100 tấn/ngày với Bộ Xây dựng. Đến nay dự án đã được Bộ Xây dựng trình Chính phủ cho thực hiện theo cơ chế vay và nhà nước cấp bù lãi suất với tổng mức đầu tư là 67 tỷ đồng. Ngoài ra, ngành cũng đang tổ chức kêu gọi đầu tư cho nhà máy xử lý chất thải rắn đô thị Phước Long, nếu các công việc này thuận lợi thì đến năm 2015, cơ bản các đô thị loại IV của tỉnh được xử lý rác bằng nhà máy.

Bên cạnh những kết quả đạt được, trong thời gian tới, ngoài việc kiểm tra, đôn đốc thực hiện các chỉ đạo của UBND tỉnh, thì việc tạo cơ chế “khuyến khích sự tham gia của khu vực tư nhân vào cung cấp dịch vụ công quản lý, xử lý rác thải” là quan trọng. Vai trò của khu vực này rất lớn nên cần khuyến khích sự tham gia của họ để tạo ra sự phát triển toàn diện hơn, cạnh tranh cao hơn. Đây mới là giải pháp mang tầm chiến lược, tổng thể và bền vững.

Do đó, chính quyền địa phương cần mở ra nhiều hướng và lĩnh vực cho tư nhân tham gia để giảm bớt đầu tư nhà nước bởi vì sự tham gia của tư nhân vào nền kinh tế hiện còn rất thấp và dưới tiềm năng.

Bộ trưởng Kế hoạch và Đầu tư Bùi Quang Vinh cũng nêu ý kiến  “Nhà nước chỉ đầu tư những gì tư nhân không làm được thôi. Nhà nước đã nghèo, tiền không có lại cái gì cũng ôm, không cho người ta làm, trong khi làm cái gì cũng dở.”

Từ những thông điệp trên cho thấy, người dân đóng vai trò then chốt trong giải quyết các nhu cầu của họ, chính quyền đóng vai trò hỗ trợ, thúc đẩy. Do đó, nhất thiết phải tập hợp và phát huy nguồn lực trong dân hay còn gọi là dân chủ.

Xuất phát từ việc phát huy quyền làm chủ của nhân dân “có dân chủ mới có sáng kiến, có sáng kiến mới có lập công”. Làm theo lời dạy của Bác, thực hiện ý kiến chỉ đạo của Thủ tướng và đồng thuận với ý kiến phát biểu của Bộ trưởng Vinh, Ngành đề xuất phương pháp tiếp cận nhằm khuyến khích sự tham gia của khu vực tư nhân để tạo ra sự phát triển toàn diện hơn, cạnh tranh cao hơn hay nói cách khác nhà nước sẽ không trực tiếp thực hiện công tác quản lý, xử lý rác thải nữa. 10 ý tưởng then chốt:

1. Cộng đồng là người khởi xướng đầu tiên và là người đưa ra giải pháp.

2. Chú trọng vào hành động.

3. Tư duy – Hành động – Học hỏi trên quy mô toàn tỉnh.

4. Sử dụng nguồn lực một cách chiến lược.

5. Cùng với người dân, mỗi huyện, thị xã có thể giải quyết các vấn đề của mình.

6. Hướng tới sự thay đổi cơ cấu.

7. Xây dựng trên nền tảng những gì đã có tại cộng đồng và huyện, thị xã đó.

8. Nguyên tắc lan tỏa: chia sẽ, nhân rộng các kinh nghiệm, thực tiễn tốt.

9. Nguyên tắc thiếu hụt: kinh phí ít giúp các cộng đồng, huyện, thị xã nghĩ rộng hơn để tìm giải pháp huy động nguồn lực, tìm kiếm đối tác và bắt đầu thực hiện ngay một hoạt động cụ thể.

Ths. Kts Nguyễn Minh Bình